Spłata rodzeństwa po przejęciu gospodarstwa rolnego

Komu należy się zachowek?

Instytucja zachowku uregulowana została w Kodeksie cywilnym (K.c.). Zgodnie z jego art. 991 § 1: „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Natomiast o tym, co uwzględnia się przy obliczaniu zachowku, mówi art. 993 K.c.:

„Art. 993. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.”

Jak z tego wynika, do spadku dolicza się darowizny, czy też zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Zbycie gospodarstwa rolnego na poczet renty strukturalnej a zachowek

W opisanym przypadku doszło jednak do zbycie gospodarstwa rolnego na poczet renty strukturalnej. W takim przypadku nie doszło co do zasady do darowizny gospodarstwa rolnego, a do zawarcia specjalnej umowy, o której mowa w art. 84 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników:

„Art. 84. Przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę.”

Umowa zawarta na podstawie tego przepisu ma specyficzny charakter, ponieważ z jednej strony następuje nieodpłatne przysporzenie na rzecz następcy rolnika, z drugiej – rolnik otrzymuje dodatkowe świadczenia od państwa. Umowa może ponadto zawierać zasady wypłaty dodatkowych świadczeń od samego następcy, na podstawie przepisu art. 88 ust. 1 omawianej ustawy:

„Art. 88. 1. Jeżeli w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu wykonania tej umowy nie postanowiono inaczej, rolnik po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na następcę może żądać od niego świadczeń przewidzianych w art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego, w zakresie uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa. […]”

Czy umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest równoznaczna z umową darowizny?

Jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy nie może być traktowana jak umowa darowizny, stąd nie podlega uwzględnieniu przy obliczaniu należnego zachowku. Stanowisko takie zajął m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r. (sygn. akt VI ACa 99/06), w uzasadnieniu którego czytamy:

„Niewątpliwie umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 K.c., a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 K.c.”

Biorąc pod uwagę liczne wyroki w podobnych sprawach, obawiam się zatem, że w opisanej sprawie roszczenie o zachowek nie zostałoby uznane przez sąd za uzasadnione.

Czy można rozwiązać umowę przekazującą gospodarstwo rolne następcy?

Skoro Pani rodzice nadal żyją, pozwolę sobie wskazać, że istnieje możliwość rozwiązania zawartej umowy w przypadkach wskazanych odpowiednio w art. 87 i art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Jeśli Pani rodzice mają inny majątek i pominą brata w testamencie, to będzie on co do zasady uprawniony do dochodzenia zachowku, ponieważ przekazanego gospodarstwa rolnego nie zalicza się do zachowku. Jedyną możliwością jest w takim przypadku wydziedziczenie brata przez rodziców (jeśli zachodzą ku temu przesłanki) lub zawarcie umowy dożywocia, która to umowa – podobnie jak umowa przekazania gospodarstwa rolnego – nie jest umową darowizny i przekazane w jej ramach nieruchomości nie są wliczane przy obliczaniu zachowku.

Jeśli masz podobny problem prawny, zadaj pytanie naszemu prawnikowi (przygotowujemy też pisma) – link do formularza z indywidualną pomocą prawną »