Spłata rodzeństwa po przejęciu gospodarstwa rolnego

Komu należy się zachowek?

Instytucja zachowku uregulowana została w Kodeksie cywilnym (K.c.). Zgodnie z jego art. 991 § 1: „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Natomiast o tym, co uwzględnia się przy obliczaniu zachowku, mówi art. 993 K.c.:

„Art. 993. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.”

Jak z tego wynika, do spadku dolicza się darowizny, czy też zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Zbycie gospodarstwa rolnego na poczet renty strukturalnej a zachowek

W opisanym przypadku doszło jednak do zbycie gospodarstwa rolnego na poczet renty strukturalnej. W takim przypadku nie doszło co do zasady do darowizny gospodarstwa rolnego, a do zawarcia specjalnej umowy, o której mowa w art. 84 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników:

„Art. 84. Przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę.”

Umowa zawarta na podstawie tego przepisu ma specyficzny charakter, ponieważ z jednej strony następuje nieodpłatne przysporzenie na rzecz następcy rolnika, z drugiej – rolnik otrzymuje dodatkowe świadczenia od państwa. Umowa może ponadto zawierać zasady wypłaty dodatkowych świadczeń od samego następcy, na podstawie przepisu art. 88 ust. 1 omawianej ustawy:

„Art. 88. 1. Jeżeli w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu wykonania tej umowy nie postanowiono inaczej, rolnik po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na następcę może żądać od niego świadczeń przewidzianych w art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego, w zakresie uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa. […]”

Czy umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest równoznaczna z umową darowizny?

Jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, umowa o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy nie może być traktowana jak umowa darowizny, stąd nie podlega uwzględnieniu przy obliczaniu należnego zachowku. Stanowisko takie zajął m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 lipca 2006 r. (sygn. akt VI ACa 99/06), w uzasadnieniu którego czytamy:

„Niewątpliwie umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa ma niejednorodny charakter, jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 K.c., a tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku po myśli przepisu art. 993 K.c.”

Biorąc pod uwagę liczne wyroki w podobnych sprawach, obawiam się zatem, że w opisanej sprawie roszczenie o zachowek nie zostałoby uznane przez sąd za uzasadnione.

Czy można rozwiązać umowę przekazującą gospodarstwo rolne następcy?

Skoro Pani rodzice nadal żyją, pozwolę sobie wskazać, że istnieje możliwość rozwiązania zawartej umowy w przypadkach wskazanych odpowiednio w art. 87 i art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników:

„Art. 87. Na żądanie rolnika sąd może rozwiązać umowę z następcą, jeżeli następca bez usprawiedliwionych powodów nie podjął albo zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki względem następcy.”

„Art. 89. Na żądanie rolnika sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę przenoszącą własność gospodarstwa rolnego, zawartą w celu wykonania umowy z następcą, jeżeli następca:

1) uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub

2) dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, lub

3) uporczywie nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa.”

Dodam jeszcze, że w samej umowie z następcą mogły być zawarte postanowienia dotyczące spłaty pozostałych spadkobierców, których niewypełnienie skutkować może rozwiązaniem umowy.

Przechodząc do kwestii testamentu: Pani rodzice mogą jedynie rozporządzać majątkiem należących do nich w obecnie, nie mogą zatem zobowiązać Pani brata do spłaty, mogą natomiast np. zapisać cały majątek posiadany obecnie na Pani rzecz. Żeby Pani brat nie mógł dochodzić zachowku, może zostać natomiast wydziedziczony przez Pani rodziców, o ile zostaną spełnione warunki z art. 1008 Kodeksu cywilnego:

„Art. 1008. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.”

Jeśli Pani rodzice mają inny majątek i pominą brata w testamencie, to będzie on co do zasady uprawniony do dochodzenia zachowku, ponieważ przekazanego gospodarstwa rolnego nie zalicza się do zachowku. Jedyną możliwością jest w takim przypadku wydziedziczenie brata przez rodziców (jeśli zachodzą ku temu przesłanki) lub zawarcie umowy dożywocia, która to umowa – podobnie jak umowa przekazania gospodarstwa rolnego – nie jest umową darowizny i przekazane w jej ramach nieruchomości nie są wliczane przy obliczaniu zachowku.

Jeśli masz podobny problem prawny, zadaj pytanie naszemu prawnikowi (przygotowujemy też pisma) – link do formularza z indywidualną pomocą prawną »