Czy praca w gospodarstwie rodzinnym może być traktowana jak dzierżawa, spór o składki KRUS i prawo do emerytury

Czym jest dzierżawa?

W tejże kwestii należy wesprzeć się Wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 maja 1983 r., sygn. akt II SA 282/83.

Orzeczenie wskazuje, że zgodnie z art. 693 Kodeksu cywilnego (K.c.) dzierżawa jest stosunkiem prawnym ze sfery zobowiązań, o charakterze umowy konsensualnej i wzajemnej, powstającym wskutek zgodnego oświadczenia woli stron. Umowa dzierżawy wyróżnia się z innych zobowiązań obowiązkiem płacenia przez dzierżawcę czynszu na rzecz wydzierżawiającego. Przepis art. 708 K.c. dopuszcza możliwość uznawania za dzierżawę takich stosunków prawnych, w których dzierżawca – z mocy wyraźnego postanowienia umowy – wprawdzie nie jest obowiązany do uiszczenia czynszu, ale opłaca podatki i inne świadczenia związane z posiadaniem gruntu, zachowuje prawo do pobierania pożytków i używania nieruchomości rolnej. Natomiast jednostronne pobieranie pożytków ze spornej działki nie nosi cech dzierżawienia gruntu. Stosunek dzierżawy musi powstać z woli obu stron (wyrok NSA z dnia 25 maja 1983 roku o sygn. akt II SA 282/83 opublikowany w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych).

Wykazanie, że był Pan właścicielem gospodarstwa nie jest możliwe, pozostaje wykazanie, że stosunek, jaki łączył Pana z mamą, wypełniał charakterem umowę dzierżawy.

Mając powyższy wyrok na uwadze, należy spróbować wykazać, że zawarta między Panem a mamą umowa ustna była umową dzierżawy. Taka umowa może być zawarta w formie pisemnej lub ustnej. Z art. 660 K.c. w związku z art. 694 K.c. wynika wymóg formy pisemnej dla umów dzierżawy gruntów rolnych zawartych na okres dłuższy niż rok. Jej niezachowanie powoduje, że umowę dzierżawy po upływie roku uznaje się za zawartą na czas nieoznaczony. Z innych przepisów wynika, że korzystniej jest zawierać umowy dzierżawy w formie pisemnej. O charakterze umowy nie decyduje jej nazwa formalna, lecz zamiar stron i cel zawarcia umowy wynikające z jej treści (wyrok NSA z dnia 30 czerwca 1981 roku o sygn. akt II SA 198/81 opublikowany w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych).

Związku z tym należy wykazać, że zamiar i cel umowy spełniał prawa i obowiązki umowy dzierżawy w taki sposób, aby sąd nie miał wątpliwości, że rzeczywiście doszło do zawarcia umowy dzierżawy.

Prawa i obowiązki dzierżawcy

Dzierżawca ma szereg praw i obowiązków wynikających z umowy dzierżawy. Jeśli chodzi o prawa, to może używać przedmiotu dzierżawy, korzystać z niego oraz pobierać z niego pożytki; żądać obniżenia czynszu dzierżawnego, jeżeli zwykły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu; żądać zwrotu nakładów poczynionych na zasiewy. Jeśli chodzi o obowiązki, to dzierżawca powinien: płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz dzierżawny; wykonywać swoje prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki; dokonywać napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w niepogorszonym stanie; zwrócić rzecz po zakończeniu dzierżawy w niepogorszonym stanie. Dzierżawca ma prawo do używania przedmiotu dzierżawy, do jego posiadania oraz pobierania pożytków. Pożytki dzieli się na naturalne, cywilne lub prawne. Pożytki naturalne to płody i części składowe, jeśli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. Do pożytków naturalnych gruntu można zaliczyć płody rolne oraz inne dochody przynoszone przez rzecz – na przykład dochody uzyskiwane z eksploatacji nieruchomości gruntowej (glina, piasek, żwir oraz kopaliny).

Jeśli w momencie wydania przedmiotu dzierżawy grunt rolny nie był obsiany zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki (ciągłego i cyklicznego gospodarowania gruntem rolnym), a po zakończeniu umowy dzierżawy został zwrócony grunt z zasiewami, to dzierżawca może rozliczyć nakłady, które poniósł w związku z tymi zasiewami. Proszę sobie przypomnieć czy może była taka sytuacja, którą można podciągnąć pod taką sytuację.

Nakładami w tym przypadku są wydatki poniesione zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania gruntem rolnym – na zakup ziarna siewnego albo innych nasion, koszty obsiania gruntu (koszty paliwa, robocizny), a także wydatki na zakup nawozów oraz środków ochrony roślin, jeśli ich poniesienie było konieczne. Może posiada Pan dokumenty, które mogłyby potwierdzać, że kupował Pan ziarno, nawozy aby wykazać dbałość o dzierżawiony grunt rolny.

Zapłata czynszu dzierżawnego

Głównym obowiązkiem dzierżawcy wynikającym z umowy dzierżawy jest zapłata czynszu. Czynsz dzierżawny może być wypłacany w pieniądzu lub świadczeniach innego rodzaju (w tym przykładowo w ułamkowej części uzyskanych plonów), a także w postaci świadczenia usług (np. obsianie lub skoszenie innego gruntu, czyli nie oddanego do korzystania na podstawie umowy dzierżawy). Może były takie sytuacje, że Pana mama otrzymywała od Was środki pieniężne, które można by zakwalifikować z tytuły zapłaty czynszu? Czy Pana mama mogłaby oświadczyć, że taka umowa została zawarta, że otrzymywała pieniądze z tego tytułu, że umówiliście się, że Pan jako użytkownik (dzierżawca) będzie przekazywał za użytkowanie gruntu rolnego należność po części w pieniądzu, a po części w plonach.

Strony mogą w umowie oznaczyć termin płatności czynszu co miesiąc z dołu, z góry raz w roku po żniwach.

W kwestii czynszu wyrażonego w pieniądzu lub w pożytkach wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 maja 2001 r., sygn. akt IV CKN 357/00, gdzie wskazał, iż Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości ukształtowania umowy dzierżawy w taki sposób, aby dzierżawca nie miał obowiązku uiszczania czynszu. Oczywiście umowa może przewidywać, że wydzierżawiający będzie uprawniony do pobierania i zaliczania na poczet czynszu określonych pożytków, czynsz może być również określony w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju (art. 693 § 2). Niedopuszczalne jest zatem określenie wysokości czynszu jako stanowiącej całość pożytków dobra wydzierżawionego i w ogóle całość pożytków uzyskiwanych przez dzierżawcę. Sprzeciwiałoby się to podstawowemu celowi gospodarczemu umowy dzierżawy.

Kryterium wymagań prawidłowej gospodarki, niezbędne naprawy

Dzierżawca ma obowiązek wykonywania umowy dzierżawy zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki. Kryterium wymagań prawidłowej gospodarki może być rozumiane na różne sposoby – zależy to od przedmiotu i treści umowy dzierżawy.

Co istotne, dzierżawca nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu umowy dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego. Przykładowo na gruncie wykorzystywanym jako użytki rolne nie jest dopuszczalne prowadzenie prac odkrywkowych i wydobywanie żwiru.

Wydzierżawiający powinien udostępnić dzierżawcy rzecz w stanie, który nadaje się do używania i pobierania pożytków. Dzierżawca od chwili wydania mu przedmiotu dzierżawy powinien dokonywać napraw niezbędnych do zachowania go w stanie niepogorszonym, a więc w takim, jaki istniał w momencie wydania go na podstawie umowy dzierżawy. Czy z tego tytułu dokonywał Pan napraw, czy jest Pan w posiadaniu takich dokumentów?

Dzierżawca może opłacać podatki w imieniu podatnika

Zdarza się (na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 17 marca 2010 r., II CSK 454/09, OSNC 2010, nr 10, poz. 142), że w umowach dzierżawy strony ustalają, iż dzierżawca będzie regulował także obowiązki podatkowe i wówczas obowiązki te, w zależności od treści umowy, mogą być wykonywane albo przez zwracanie kwoty należności wydzierżawiającemu, który reguluje należności publicznoprawne sam, albo też na dzierżawcy spoczywa obowiązek bezpośredniego regulowania należności publicznoprawnych, bez pośrednictwa właściciela gruntu. Ten drugi typ postanowienia umownego w odniesieniu do podatków ciążących z mocy ustawy na właścicielach gruntów może oznaczać wyłącznie zobowiązanie się do spełnienia świadczenia w imieniu właściciela. Dla osiągnięcia zamierzonego celu takiej umowy strony muszą w niej przewidzieć instrumenty, z powołaniem się na które dzierżawca będzie mógł pozyskać od właściwego organu administracji publicznej dane o wysokości świadczenia, jakie wydzierżawiający ma spełnić, ale też instrumenty pozwalające dzierżawcy na dokonanie zapłaty w imieniu podatnika. Świadczenie przez dzierżawcę na rzecz wydzierżawiającego równowartości ciążącego na nim zobowiązania podatkowego, czy to do jego rąk, czy też w jego imieniu – na rzecz uprawnionego w stosunku podatkowoprawnym, stanowi wymierną ekonomicznie korzyść. Mimo iż spełnia taką samą funkcję, jaką spełnia czynsz dzierżawny, nie można tego świadczenia utożsamiać z czynszem, a to z uwagi na postanowienia art. 702 i 708 K.c. W art. 702 K.c. ustawodawca wyraźnie wyodrębnił „podatki i inne ciężary związane z własnością lub posiadaniem przedmiotu dzierżawy” oraz „koszty jego ubezpieczenia”, jako należne wydzierżawiającemu obok czynszu, a w art. 708 K.c. nakazał tylko odpowiednie stosownie przepisów o dzierżawie do umowy, w której strony nie przewidziały obowiązku uiszczania czynszu przez biorącego nieruchomość rolną do używania i pobierania pożytków, lecz wyłącznie obowiązek ponoszenia podatków i innych ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu. Oddanie rzeczy do nieodpłatnego używania z prawem pobierania pożytków niewątpliwie nie miałoby cech umowy dzierżawy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.06.2018 r., sygn. akt II CSK 496/17.

Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem dzierżawa jest tego rodzaju stosunkiem zobowiązaniowym, mocą którego jedna jej strona udostępnia korzystanie z jej rzeczy drugiej stronie. Przy czym by umowa nabrała cech dzierżawy, osoba korzystająca z cudzej rzeczy uprawniona jest także do pobierania z niej pożytków, a nadto konieczną cechą dzierżawy jest jej odpłatność. Bez tego niezbędnego elementu umowa nie może być poczytana za umowę dzierżawy, nawet jeśli korzystający z rzeczy zobowiązuje się do opłacania podatków i innych ciężarów związanych z posiadaniem nieruchomości (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 stycznia 2007 r., sygn. akt I ACa 1440/06).

Wykazanie umowy dzierżawy i odwołanie od decyzji KRUS

Pana mama jako wydzierżawiająca miała wobec Pana szereg praw i obowiązków wynikających z zawartej „ustnej” umowy dzierżawy. Mogła domagać się zapłaty czynszu dzierżawnego; wyrazić zgodę na oddanie przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bezpłatnego używania i poddzierżawy; wypowiedzieć umowę dzierżawy; po zakończeniu obowiązywania umowy dzierżawy żądać od dzierżawcy wydania przedmiotu dzierżawy w niepogorszonym stanie. Jeśli natomiast chodzi o obowiązki, to wydzierżawiająca powinna: oddać dzierżawcy rzecz do ożywania i pobierania z niej pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony; obniżyć czynsz przypadający za dany okres gospodarczy, jeżeli zwykły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu. I tutaj można wskazać, że czynsz uległ zmniejszeniu w pieniądzu i podwyższeniu w pożytkach.

W przypadku odwołania KRUS podda ocenie, czy czynności, które były wykonywane w ramach ustnej umowy, można przypisać dzierżawie w taki sposób, aby KRUS uznał Pana za dzierżawcę. Dzierżawa jest stosunkiem prawnym ze sfery zobowiązań, o charakterze umowy konsensualnej i wzajemnej, powstającym wskutek zgodnego oświadczenia woli stron.

Niestety, nie znalazłam orzecznictwa, które chociażby w części przychylałoby się do dzierżawy z zapłatą w naturze. Zawsze wskazują, że w części musi być pieniądz. Może po analizie przedstawionych aspektów umowy dzierżawy może Pan utwierdzić się w przekonaniu, że rzeczywiście to, co Pan wykonywał w gospodarstwie mamy, było dzierżawą.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

2. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 25 maja 1983 r., sygn. akt II SA 282/83

3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2001 r., sygn. akt IV CKN 357/00

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.